پرسیدنی است که توجه به “طبقه‌ی حاکم” چه سودی برای ما دارد و چه افقی را به روی ما می‌گشاید که ما با استفاده از مفهوم‌های مرسومی مثل رژیم، حکومت و نظام از دیدن آن محروم می‌شویم یا به آن کمتر توجه می‌کنیم. توجه به طبقه‌ی حاکم و منافع مختلف در درون آن به ما اجازه می‌دهد از تقسیم‌بندی معمول اصلاح‌طلب−اصول‌گرا فراتر رویم. افزون بر این باعث می‌شود کنار صحنه‌ی عیان سیاست را هم ببینیم. یک حالت مرزی را در نظر گیریم: آقای X صاحب بنگاهی است که ممکن است رابطه‌ی مشخصی هم با حکومت نداشته باشد. درآمدی دارد که او را در قشر فرادستان قرار می‌دهد. او ممکن است در خلوت به رژیم دشنام دهد، ته دلش وضعیتی چون پیش از انقلاب را بخواهد، اما طرفدار حفظ وضع موجود است و نفوذش را به کار می‌برد تا وضع موجود حفظ شود. کارخانه‌داری را در نظر گیریم که از نظر منش و شیوه‌ی زندگی ظاهراً  نسبت به رژیم میل ترکیب ندارد. اما جزو طبقه‌ی حاکم است، به دلیل استفاده‌ای که از وضعیت می‌برد، به دلیل اینکه کارگر را بنابر قواعد موجود استثمار می‌کند و هرگاه خواست اخراج می‌کند؛ به دلیل اینکه پلیس را خبر می‌کند، اگر کارگران دست به اعتراض زنند. یا کسی را در نظر گیریم که به دلیل وابستگی به رژیم یا تن دادن به آداب آن، از یک داشته‌ی نمادین مثل مدرک تحصیلی عالی برخوردار شده و اینک رئیس یک مؤسسه است. او شاید کمتر از یک سردار سپاه نگران سقوط رژیم نباشد. در زمره‌ی حکومت‌گران جلوی صحنه نیست، اما حس می‌کند که او هم در سیستم شرکت دارد، و واقعاً هم چنین است. و از این گونه موردها گذشته، توجه به طبقه‌ی حاکم درک مشخص‌ از ایدئولوژی آن را ممکن می‌کند. این ایدئولوژی اسلام به صورت کلی نیست، بلکه آن چیزی است که از آدم‌ها سوژه‌‌هایی می‌سازد که در خدمت حفظ استیلای طبقاتی در شکل موجود آن قرار گیرند.

ما نیاز به مُدلی برای توصیف طبقه‌ی حاکم در ایران داریم و به این خاطر پی‌جوی سبکِ بودن این طبقه می‌شویم. شیوه‌ی بودن طبقه‌ی کارگر را می‌شناسیم: کارگر اینجا یا آنجا کارگری می‌کند یا اگر بیکار باشد، باز با همان شأن استثمارشوندگی‌اش مشخص می‌شود. هنگامی که کار می‌کند، بخشی از ارزشی را که تولید کرده، به عنوان مزد دریافت می‌کند. در مورد طبقه‌ی حاکم قضیه بسیار پیچیده‌تر است. آنچه پیشاپیش می‌دانیم این است که منابعی در اختیار دارد که جایگاه ممتاز او را تعیین می‌کند.

شش گروه قدرتمند
همه‌ی منابعی که در اختیار طبقه‌ی حاکم هستند، از جنس پول نیستند، اما همه به پول تبدیل‌پذیرند. همه‌ی منابع اقتدار رو به پول دارند، اما پول خود تنها منبع اقتدار طبقاتی نیست.

در ایران امروز دین-داری، واقعی یا تظاهری، یکی از شرط‌های سرمایه-داری است. دین به صورت سکه درمی‌آید و سکه‌ی دین تبدیل‌پذیر به سکه‌ی پول است. اقتصاد سیاسی دین جای ویژه‌ای در بررسی اقتصاد سیاسی ایران دارد. دین در حکومت دینی نوعی کُد است؛ همه چیز به صورت دینی کُدبندی می‌شود و کسی که رمز و راز این کدبندی را نداند به دایره‌ی اقتدار راه نمی‌یابد. اصول این کدبندی را دستگاه دولتی دینی و در رأس آن ولی فقیه تعیین می‌کند. سکه‌ی دین در مراکز دینی، در درجه‌ی اول حوزه‌ی علمیه‌ی قم، ضرب می‌شود. آیت‌الله‌ها هر یک سهمی در ضرب سکه و انباشت آن دارند. ولی فقیه نقش اصلی را در تعیین سهم‌ها دارد، اما در چارچوبی که یک سنت پیچیده‌ی دینی-دولتی ایجاد کرده است.[5]

اشرافیت دینی به سرکردگی ولی فقیه و دَم‌ و دستگاهش رکن اول اقتدار در نظام ولایی است، دست کم به صورت رسمی. ولی فقیه منابع مالی عظیمی را در اختیار دارد. او جانشین پیغمبر است، در غیاب مهدی موعود کارگزار او است و به این اعتبار صاحب مملکت است. ولی فقیه حس صاحب‌اختیاری را به صاحب‌منصبان برگمارده‌اش انتقال می‌دهد. ایدئولوژی ولایی این حس را به ریزه‌خواران دستگاه هم تلقین می‌کند.

طبقه‌ی حاکم پنج رکن دیگر دارد:

دستگاه نظامی و امنیتی. امیران این دستگاه به حلقه‌ی اصلی قدرت تعلق دارند. هم فرمان‌برند، هم هدایت‌گر. در تخصیص بودجه ابتدا این دستگاه است که سهم خود را برمی‌دارد. نکته‌ی مهم این است که فقط دست گرفتن ندارند، خودشان هم پول تولید می‌کنند، با کارخانه‌ها، گمرک‌ها و بنگاه‌هایی که به ویژه برای تجارت خارجی در اختیار دارند.

سرمایه‌ی مالی. پولدار بودن و به عنوان پولدار جزئی از طبقه‌ی حاکم بودن شکل بسیار پیچیده‌ای دارد، چه در ایران چه در هر جای دیگر. اصل، دسترسی به منابع مالی و استفاده از اهرم این منابع برای به حرکت درآوردن امور طبق خواسته‌های خود است. پولدار معمولاً بی‌چهره است، به صورت بنگاه، بانک و دارنده‌ی گمنام سهام است و مدیرانی در دستگاه قدرت وجود دارند که از زبان او سخن گویند.

سرمایه‌ی تولیدی و تجاری. سرمایه‌ی اقتصادی پولی است که برای کسب ارزش اضافی در تولید و تجارت به کار گرفته می‌شود. صاحب کارخانه یک سرمایه‌دار نمونه در بخش تولید است.  در ایران، در میان دولتمردان اصلی، کارخانه‌دار به چشم نمی‌آید. حضور کاپیتالیست‌ها در شکل شخصیت حقوقی است. مدیران نهادهای مختلف، از جمله در شکل ملا یا سردار، زبان این شخصیت حقوقی می‌شوند.

دستگاه بوروکراتیک حکومت‌گری. توزیع‌گران قدرت و ثروت بخش مهم دیگری از طبقه‌ی حاکم هستند. رئیس جمهوری و هیئت وزیرانش، مدیران دولتی و نمایندگان مجلس بخش نمایان توزیع‌گران قدرت و ثروت هستند. بودجه‌ی رسمی کشور در اختیار دستگاه بوروکراتیک است. مدیران آن با استفاده از اهرم تخصیص بودجه و همچنین با داشتن امکان انتخاب و استخدام کارگزاران و در این رابطه بالا کشیدن یا پایین کشیدن افراد نقش مهمی در زمینه‌ی رابطه‌ی طبقه‌ی حاکم با بیرون از خود دارند. اینان در هر فرصتی از “عدالت اجتماعی” هم دَم می‌زنند.

دارندگان داشته‌ی نمادین علم و تخصص. دانش و کاردانی هم یک منبع عمده‌ی اقتدار است. جمهوری اسلامی نه به عنوان یک نظام آخوندی خالص، بلکه به صورت آپارات آخوندی-مهندسی شکل گرفت. مهندسان مؤمن از ابتدا رکن مهمی از قدرت تازه بودند. تشکیلات امنیتی نظام را مهندسان جوان بنیاد گذاشتند. کار وزارت‌خانه‌ها را آنان راه انداختند. تلاش برای غلبه بر دانشگاه و ضمیمه کردن آن به خود از ابتدا در برنامه‌ی نظام بود و از این رو “انقلاب فرهنگی” را به راه انداختند. جنگ و به دنبال آن دوره‌ی “سازندگی” بر ارج و قُرب فن‌آوران افزود. نقشه‌های نظامی جمهوری اسلامی، که حاصل آن را از جمله به صورت اورانیوم غنی‌سازی شده و پهپاد می‌بینیم، با کمک گروهی از فناوران و مدیران پیش رفت که اینک رکنی از قدرت‌اند، با آنکه کمتر آنان را به نام می‌شناسیم. در عرصه‌ی فرهنگ هم، نیاز به کارگزاران ویژه پدید آمد که اختیار برخی امور اصلی را از آخوندها گرفتند. مهندسی فرهنگ، رکنی از مهندسی قدرت است.[6]

تبیین روابط در قالب یک مدل
برشمردن بخش‌های مختلف طبقه‌ی حاکم، گام نخست در تشریح آن است. پس از تجریه باید به ترکیب رسید تا بتوان تصوری کلی از لایه‌ها و گره‌گاه‌های روابط درون این طبقه داشت.

جدول زیر، مدلی برای دیدن ترکیب بخش‌های اصلی طبقه‌ی حاکم در ایران امروز است[7]:

بحران معناشناختی
طبقه‌ی حاکم نمی‌تواند به یک خط مشی پایدار برسد. تصمیم‌گیری در سایه‌ی تفنگ، با اضطراب دایم در مورد زیان، فرصت فکر کردن نمی‌دهد. رژیم از ابتدا درگیر یک مشکل معناشناختی بنیادی بوده که مدام تشدید شده است. مشکل به غلبه‌ی کد “اسلامی-نااسلامی” بر کدهای دیگر در سیستم برمی‌گردد. هیچ ثباتی در مورد معنای “سود−زیان” پیدا نمی‌شود.

بُعد اصلی بحران معناشناختی در برخورد با جامعه است. رژیم جامعه را نمی‌فهمد و نفهمی خود را با غیظ و غضب جبران می‌کند.

کلاً بحران‌های معناشناختی در بُعد وسیع اجتماعی هنگامی بروز پیدا می‌کنند که برنامه و عمل سیاسی به صورت مداوم از مسائل موجود عقب بیفتد، و ادراک بحران نتواند به بیان درآید و مورد بحث عمومی قرار گیرد.

بحران معناشناختی جامعه را هم دربر گرفته است. شاخص آن ناتوانی در تقریر تجربیات خود، و شکل‌دهی به گفتمانی پیوندپذیر است. در جنبش “زن، زندگی، آزادی” ظرفیت همرسانش تا حدی بالا رفت، اما در دوره‌ی اخیر شاهد پس‌رفت‌هایی هم بوده است.

موضوعی که می‌تواند کمک بزرگی به کاستن از بحران معناشناختی در میان مردم کند، ادراک رژیم به عنوان طبقه‌ی حاکم است. طبقاتی دیدن نبرد برای رهایی، دستگاه مفهوم‌های را بازسازی می‌کند و درک روشن‌تری از مسائل را ممکن می‌سازد.

این جنبش رهایی‌جو است که  ضربه می‌زند و شکاف در درون طبقه‌ی حاکم را ترمیم‌ناپذیر می‌کند. اما اکنون با وجود محسوس بودن بحران درون رژیم، هنوز روشن نیست که آن نقطه‌ای که جنبش برآمد یابد و بخشی از طبقه‌ی حاکم به این نتیجه برسد که پروژه‌ی جمهوری اسلامی دیگر نمی‌صرفد، کی خواهد بود و پس از آن چه پیش خواهد آمد.

–––––––––––––––––––––––––––

پانویس‌ها

[1] یک نمونه‌ی خوب و پرنکته این بحث تلویزیونی است با حضور مهدی خلجی و مهدی مهدوی آزاد در برنامه‌ی  “چشم انداز” ایران‌اینتر‌نشنال با گردانندگی سیما ثابت.

[2] در این باره بنگرید به ویدئوی جلسه‌ی پنجم از گفتار “درآمدی بر تئوری سیستم“.

[3] Göran Therborn, What does the ruling class do when it rules? State apparatuses and state power under feudalism, capitalism and socialism, London 1978.

[4] بحثی بی‌گسست وجود دارد در مورد رابطه‌ی دولت و طبقه‌ی حاکم. کل تئوری مارکسیستی دولت گرد این بحث گسترش یافته است. در ایران موضوع به نسبت ساده است، چون به دلیل سرمایه‌داری سیاسی، دولت و طبقه‌ی حاکم را می‌توانیم در مجموع یکی بگیریم، یا دست کم دولت را در کانون طبقه‌ی حاکم بدانیم.

از اصطلاح “سرمایه‌داری سیاسی” وقتی استفاده می‌شود که نقش ویژه‌ی دولت در انکشاف سرمایه‌داری، فراتر از آنی است که در سرمایه‌داری رقابتی “لیبرال” می‌بینیم.

اصطلاح “سرمایه‌داری سیاسی” در اصل به ماکس وبر برمی‌گردد:

Max Weber: Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie. Band 1, Tübingen1986, S. 393.

در باره انواع سرمایه‌داری از نظر ماکس وبر بنگرید به:

Richard Swedberg: Principles of economic sociology. Princeton University Press 2003, pp 60-61.

‎‎‎‎مهرداد وهابی در استفاده از این مفهوم و بارور کردن آن برای توصیف سرمایه‌داری ایرانی، نقشی پیشرو دارد. نگاه کنید به:

Mehrdad Vahabi: Destructive Coordination, Anfal and Islamic Political Capitalism. A New Reading of Contemporary Iran. Palgrave Macmillan 2023.

[5] ما اکنون مدتهاست با تورم سکه‌ی دین مواجه هستیم. بر تعداد ضرابخانه‌ها افزوده شده و عرضه بر تقاضا پیشی گرفته است. نرخ تبدیل‌پذیری سکه‌ی دین به سکه‌ی قدرت و پول سقوط کرده یعنی دیگر کسی نمی‌تواند با آن حجم از سکه‌ی دین که مثلا ۳۰ سال پیش در اختیار داشت، راه خود را به دایره‌ی قدرت باز کند.

[6] یک رکن دیگر هم می‌توانیم به این ارکان اضافه کنیم، با در نظر گرفتن آن ‌کلان‌برخوردارانی که وابستگی مستقیمی به رژیم ندارند، اما تداوم برخورداری خود را در گرو تداوم وضعیت فعلی می‌بینند. با توجه به این که این گونه فرصت‌طلبان و بهره‌بران همه جا هستند، آنان را در بررسی ترکیب طبقه‌ی حاکم در کانون توجه قرار نمی‌دهیم.

[7] این مدل ملهم است از مدلی عمومی که جامعه‌شناس مارکسیست آلمانی، هانس یورگن کروسمانسکی، برای کشورهای سرمایه‌داری پیشرفته پیش گذشته است. او  در بررسی قدرتمندان اصلی در درجه‌ی نخست توجه به این سه گروه را مهم می‌داند:

کروسمانسکی سیستم روابط تولیدی را شامل چهار زیرسیستم می‌داند:  روابط مالکیتی، بهره‌بری، توزیعی و کاری. در روابط مالکیتی قدرت پول تبلور می‌یابد. در رأس روابط بهره‌بری، افسران اجرایی در حوزه‌های صنعت، امور مالی و نظامی‌گری نشسته‌اند. کار اینان مدیریت و بهره‌زا کردن ثروت زیرسیستم یکم است. اینان طبقه‌ی کاپیتالیست‌ها در معنای سنتی‌ آن را تشکیل می‌دهند. زیرسیستم توزیع شامل طبقه‌ی سیاسی می‌شود. یک کار مهم اینان کنترل ستیزهای اجتماعی با اهرم توزیع است. زیرسیستم چهارم تکنوکرات‌ها را دربر می‌گیرد. کانون قدرت دانش و همرسانش در این زیرسیستم است.

بنگرید به:

Hans Jürgen Krysmanski, “Power Structure Research. Deskriptionsmodelle der herrschenden Klassen heute”. In: Wissenschaft und Frieden 2004/4.

Hans Jürgen Krysmanski, 0,1 % – Das Imperium der Milliardäre. Westend, Frankfurt/M 2015.

[8] در ستون سمت راست جدول بالا عنوان‌های روابط ولایی، روابط امنیتی، روابط مالی، روابط بهره‌وری، روابط توزیعی و روابط کاری −همه گذاشته شده در پرانتز− عنوان‌های تخصصی‌تری برای زیرسیستم‌های اصلی هستند اگر کل سیستم را زیر مفهوم روابط تولیدی ببریم، با این توضیح که تولید محدود به تولید کالا نیست.  منظور از روابط تولیدی کلیت آن روابط اجتماعی‌ای است که ساختار اقتصادی جامعه را تعیین می‌کنند. در ایران امروز روابط ولایی (ولایت−تحت ولایت) رکن اقتصاد را می‌سازند و تنها یک معنای دینی ندارند. روابط امنیتی، روابط مالی، روابط بهره‌وری، روابط توزیعی و روابط کاری، دیگر زیرسیستم‌های سیستم روابط تولیدی هستند. آنچه از طریق آنها بازتولید می‌شود، روابط قدرت است. تولید کالا هم در سرمایه‌داری سیاسی ایرانی، مستقیما بر بستر روابط قدرت صورت می‌گیرد.

[9] درباره‌ی مفهوم “کُد” در نظریه‌ی سیستمی بنگرید به به ویدئوی جلسه‌ی ششم از گفتار “درآمدی بر تئوری سیستم“.

[10] متن طرح برنامه هفتم در اینجا و برنامه ششم در اینجا. و این گزارشی است درباره خطوط کلی برنامه‌ی هفتم.